Górzyste Podhale to nie tylko odrębna kraina na mapie Polski, ale także autonomiczny obszar kulturowy, gdzie znaleźć można niezliczoną chyba ilość dowodów na dużą oryginalność i heterogeniczność góralskiej kultury. Warto już na wstępie zauważyć, że bez przyjrzenia się specyfice historycznej, przestrzennej i geograficznej tego regionu, trudno będzie zrozumieć jego teraźniejszość i w pełni rozkoszować się jego magiczną atmosferą oraz pięknym krajobrazem.
Podhale jest najdalej wysuniętą na północ częścią Karpat Centralnych, w jego skład wchodzą m.in. miejscowości: Nowy Targ, Zakopane, Ludźmierz, Białka i Bukowina Tatrzańska, Poronin, Kościelisko, Chochołów, Witów, Biały Dunajec i Podczerwone. Region jest wyraźnie wyodrębniony poprzez granice naturalne: południowa granica to grań Tatr, północna - grzbiet Pasma Podhalańskiego, zachodnia - to Europejski Dział Wodny (czyli wody pomiędzy zlewiskami Morza Czarnego i Bałtyckiego, w naszym kraju biegnące przez Sudety i Karpaty, wpadające do Morza Bałtyckiego), natomiast wschodnią granicą jest rzeka Białka.
Wyodrębnia się także górzysty obszar Podhala określany mianem Skalnego Podhala, a jego obszar sięga od Bukowiny i Brzegów do Zakopanego, Witowa i Kościeliska. Granica wschodnia Skalnego Podhala to też rzeka Białka, zachodnia to dorzecze Dunajca i Orawy, południową stanowią Tatry, zaś północna jest różnie określana w opracowaniach. Wyróżnić trzeba również Kotlinę Zakopiańską, obejmującą Zakopane, Poronin i Witów. Kończąc część dotyczącą aspektu geograficznego, warto dodać kilka ciekawostek geologicznych: rzeźba Tatr posiada cechy alpejskie (urwiska, turnie, granie) i występuje tu wiele form krasowych (m.in. liczne jaskinie). Ponadto po polskiej stronie znajdują się aż 43 jeziora, określane mianem stawów (największy z nich, Wielki Staw, ma 34,5 ha).
Sama nazwa "Podhale" bierze swój początek od położenia u stóp Tatr, przez miejscowych nazywanych zwyczajnie Halami (hale to górskie pastwiska, będące miejscem wypasu owiec). Ale we wczesnym średniowieczu nie znano jeszcze wspólnego miana ziem podhalańskich, określając ich konkretne odcinki nazwami własnymi potoków czy rzek (np. Dunajec Czarny). Nazwy te pojawiły się np. w dokumencie wojewody Teodora Cedry, pochodzącym dokładnie z 1234 r. W dalszym okresie Podhale stało się fragmentem tzw. dzierżawy szaflarsko-nowotarskiej, która obejmowała w swoich granicach także wioski położone na północ od Gorców.
Nazwa "Podhale" weszła w życie stosunkowo niedawno, jak na tak długą historię regionu, bowiem dopiero w XIX wieku. Nawet pobieżny szkic historii tych ziem uwypukli cechy, które (zwłaszcza w okresie kształtowania się rodzimych mitów i stereotypów w romantyzmie czy dekadzie Młodej Polski) stworzyły archetyp górala. Niemal od pierwszych datowanych wzmianek, obejmujących swoim zakresem miejscowości podhalańskie, miała tu bowiem miejsce walka pomiędzy systemem feudalnym, pańszczyźnianym, a wolnymi osadami, rzecz jasna podporządkowanymi formalnie aktualnemu władcy całego Podhala. To właśnie walki górali o wolność od pańszczyzny, a przy tym to, że Podhale często stanowiło miejsce ucieczki przed prawem, gdzie niemal każdy mógł sam decydować o swoim losie, sprawiły, że po dziś dzień postrzegamy typowego górala jako człowieka dzielnego, honorowego, a przy tym nie stroniącego od zabawy i ceniącego przyjaźń.
Podhale to także odrębny folklor, objawiający się niemal we wszystkich dziedzinach życia: od pasterstwa (gdzie pojawiają się m.in. gazda, baca, juhas, honielnik, hala), słynne sery (bryndza, bundz, oscypek, redykałki), styl zakopiański (choć relatywnie młody, to bazujący na doświadczeniach górali), strój podhalański (koszule, spinki, portki, oblamki, serdaki), podania (gawęda o śpiących rycerzach, mnich z Morskiego Oka) po wiele innych.
Charakterystyczne cechy Podhala, a także to, co współcześnie oferuje przyjezdnym gościom, najłatwiej zobrazować na przykładach konkretnych miejscowości:
Chochołów – leży w gminie Czarny Dunajec, jest miejscowością przygraniczną. Jego początki związane są z pierwszym sołtysem, Bartłomiejem Kluską, który otrzymał sołectwo od Zygmunta III (w 1592 r.) w zamian za zasługi wojenne. Chochołów posiada niepowtarzalną zabudowę – znajdziemy tu 103 zabytkowe góralskie chałupy, pochodzące w większości z XIX w. (najstarsza z nich, z 1798 r., to jednocześnie Muzeum Powstania Chochołowskiego, któremu należy się osobna wzmianka), a kilkadziesiąt z nich zostało wpisane przez UNESCO na listę zabytków klasy O. Miejscowość zasłynęła w historii Polski jako kolebka Powstania Chochołowskiego z 1846, które było ewenementem na mapie kraju, zwłaszcza na tle rzezi galicyjskich. Na uwagę zasługuje tu także Kościół św. Jacka (pochodzący z lat 70. XIX w.) oraz cały układ miejscowości, będący zabytkiem budownictwa ludowego.
Witów – korzenie miejscowości sięgają XVII w., swoje miano zawdzięcza nazwisku starosty nowotarskiego, Stanisława Witowskiego. Na atrakcyjność Witowa wpływa jego korzystne położenie – sąsiaduje ze Słowacją, leży w górnym biegu potoku Czarny Dunajec, blisko tatrzańskich dolin. Popularność tej miejscowości jest spowodowana także tym, że została ona pewnego rodzaju rajem dla narciarzy, którzy mają do dyspozycji cztery wyciągi (w tym czteroosobową kolej krzesełkową o długości 1000 m!). Witów kusi niezwykle rozbudowanym zapleczem turystycznym, gdzie znaleźć można nawet ekskluzywne spa, baseny czy wypożyczalnie sprzętu narciarskiego (w tym skuterów śnieżnych).
Kościelisko – jego historia sięga początków XVII w. Współcześnie miejscowość określana jest mianem "bramy do Tatr Zachodnich", bo jej malownicze położenie (Rów Kościeliski i Pogórze Gubałowskie) zapewnia piękne widoki i podstawę do dobrego miejsca wypadowego zarówno w sezonie letnim (szlaki i ścieżki), jak i zimowym (wyciągi narciarskie). Godnym odnotowania zabytkiem jest XVIII-wieczna góralska chata, należąca do rodu Krzeptowskich.
Poronin – prawdopodobnie założony w XVII w., choć zachowała się o nim wzmianka z 1254 r. Leży pomiędzy Pogórzem Gliczarowskim i Gubałowskim, maksymalna wysokość terenu dochodzi tu do 800 m n.p.m. Warto zaznaczyć, że to właśnie Poronin (do końca XIX wieku) był najbardziej popularnym miejscem wypoczynku na Podhalu, dystansując m.in. Zakopane. Dzięki doskonałemu położeniu (niewielka odległość od wyciągów narciarskich i Zakopanego, duża ilość pensjonatów) jest i dzisiaj doceniany przez turystów.
Biały Dunajec – położony w centrum Podhala. Przez miejscowość przepływa potok o tej samej nazwie, a maksymalna wysokość terenu wynosi tu 950 m n.p.m. Historia Białego Dunajca sięga XVI w. Do naszych czasów zachowały się tu drewniane chałupy góralskie z XIX w. Obecnie miejscowość przyciąga nie tylko świetnymi trasami spacerowymi (m.in. przez Ząb na Gubałówkę), bliskość Tatrzańskiego Parku Narodowego czy świetne połączenia z ośrodkami narciarskimi (Zakopane, Małe Ciche, Białka), ale też bardzo rozwiniętą infrastrukturą (liczne ośrodki wypoczynkowe, baseny, termy).
Bukowina Tatrzańska – informacje o niej przekazują dokumenty z XVII w., lecz dopiero w latach dwudziestych XX w. miejscowość przekształciła się z rolniczej w turystyczną. Obecnie Bukowina posiada niezwykle popularne obiekty, takie jak otwarta w 2008 r. Terma Bukowina Tatrzańska (będąca kompleksem basenów wykorzystujących wody termalne) czy Stacja Narciarska Rusiń-Ski (4 kompleksy, największy o długości 700 m). Warto dodać, ze znajduje się tam także jeden z największych w kraju drewnianych budynków – Dom Ludowy.
Ząb – do 1965 r. nosił nazwę Zubsuche, to najwyżej położona w naszym kraju miejscowość. Kusi turystów bliskością czterech wyciągów narciarskich, czystym powietrzem, piękną panoramą oraz szlakami turystycznymi (w tym słynnym Szlakiem Papieskim).
Szaflary – miejscowość mogąca pochwalić się imponującą historią – pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1252 r. – oraz specyficznym położeniem (styk Kotliny Nowotarskiej i Pogórza Bukowińskiego). Współcześnie istnieje tu bardzo atrakcyjne zaplecze turystyczne, obejmujące m.in. Termy Szaflary (gdzie znajdują się sauny, baseny, spa). Ważnym obiektem są ruiny zamku, pochodzące z przełomu XIII i XIV w oraz Kościół Parafialny p.w. św. Andrzeja Apostoła.
Nowy Targ – historyczna stolica Podhala, największe miasto tego regionu. Pierwsza wzmianka o istnieniu Nowego Targu pochodzi z 1326 r. Jest to znakomita baza wypadowa, gdzie największymi atutami jest bliskość szlaków (niebieski, zielony, żółty, czarny), Dunajec jako miejsce spływów barką czy kajakami, świetne zaplecze turystyczne, Gorczański Park Narodowy, bliskość pasma Gorców czy Jezioro Czorsztyńskie.
Czy wiecie, że: